دربارۀ سفرهای عبدالبهاء به اروپا و آمریکا افراد متعدّدی خاطراتی نوشته‌اند؛ ولی تنها فردی که موفّق به ثبت یادداشت‌های روزانه از این رویداد شده یکی از دوستداران و همراهان ایرانی عبدالبهاء به نام «میرزا محمود زرقانی» است. وی سال‌ها در مقام منشی در کنار عبدالبهاء بوده است. بعد از درگذشت عبدالبهاء نیز زیر نظر جانشین عبدالبهاء، یعنی شوقی ربّانی، به کار خود ادامه داد. زرقانی در مقدّمۀ جلد اوّل این اثر توضیح می‌دهد که چون در این سفرها همراه عبدالبهاء بوده از سخن‌رانی‌ها و دیدارهایی که وی در اروپا و آمریکا داشته، یادداشت‌هایی می‌نوشته است تا اینکه در پایان این سفرها به پورت‌سعید در مصر بازمی‌گردند. در آنجا بعضی از دوستان بهائی، به‌خصوص «حاج میرزا حیدر علی اصفهانی» از او می‌خواهند که یادداشت‌هایش را مرتّب و مدوّن نماید تا کسانی که در این سفرها نبوده‌اند نیز بتوانند ازآنچه روی‌داده و سخنانی که عبدالبهاء گفته است مطّلع شوند. زرقانی می‌نویسد که پس از کسب اجازه از عبدالبهاء اقدام به تدوین یادداشت‌های خود از سفرها و سخن‌رانی‌های ایشان می‌کند.
زرقانی در مقدّمه‌ای که بر این سفرنامه نوشته است برای مطالعۀ این اثر خود فایده‌هایی برمی‌شمارد۱:
- مهم‌ترین فایده را این می‌داند که مردم مشرق‌زمین می‌بینند در زمانه‌ای که غربیان به نظرِ تحقیر نگاهشان می‌کرده‌اند و آنها را دور از تمدّن می‌دانسته‌اند چطور بزرگان و فیلسوفان و دانشمندان و رهبران دینی‌شان در برابر یکی از همین مردم شرق و در مجالس سخنرانی وی با خضوع حضور می‌یابند و گوش به پیام وی می‌دهند.
- فایدۀ دیگر، اطّلاع از شیوۀ سخنرانی و استدلال و بیان حکمت اوست که در این سفرنامه نمایانده می‌شود. البتّه برای استفاده از این سخن‌رانی‌ها مطالعۀ مجموعۀ «خطابات عبدالبهاء» راه بهتر و مطمئن‌تری است.
- فایدۀ سوم آنکه تأثیر معنوی کلام عبدالبهاء بر افراد گوناگون در محافل خصوصی و عمومی دیده می‌شود.
- فایدۀ چهارم، احساس افتخاری است که هر یک از رهبران ادیان یهودی و مسیحی از حضور عبدالبهاء در معابد خود داشته‌اند.
- فایدۀ پنجم اینکه شهرت عبدالبهاء در آن کشورها به‌اندازه‌ای رخ نموده بود که گزارش‌ها و اخبار زیادی از سخنان و دیدارهای او در نشریات اروپا و آمریکا و به زبان‌های گوناگون منتشر شد.
- فایدۀ ششم، شجاعت و شهامت عبدالبهاء در اثبات حقّانیت دیانت مسیح در معابد و مجامع یهودیان و همچنین اثبات حقّانیت دیانت اسلام در کلیسای مسیحیان و دعوت پیروان هر دو دین رایج در اروپا و آمریکا به پذیرش حقّانیت پیامبران ادیان دیگر و احترام به آنها و توجّه به وحدت اصول همۀ ادیان است. وی همچنین در مجامع مادّه‌گرایان نیز به اثبات وجود خداوند و روح و بقای آن و نقد مشکلات اقتصادی در مکاتب اشتراکی (کمونیستی/ سوسیالیستی) پرداخت.
- هفتمین فایدۀ این سفرنامه آن است که خستگی‌ناپذیری عبدالبهاء و فدا کردن راحت و آسایش و سلامت شخصی خود را برای انجام‌وظیفۀ انسانی و اخلاقی دعوت دیگران به صلح و وحدت و محبّت به یکدیگر می‌بینیم.
- فایدۀ هشتم، اطّلاع از پیشرفت مجامع و افزایش کسانی بوده که به حقّانیت تعالیم بهاءالله پی‌برده‌اند و تمایل به کسب آگاهی بیشتر دربارۀ آیین بهائی در آنها ایجاد و افزایش یافته است.
- فایدۀ نهم، مشاهدۀ علوّ طبع و بی‌نیازی عبدالبهاء در امور مادّی و نپذیرفتن هیچ‌گونه کمک مالی از طرف هیچ فرد و گروهی، حتّی دوستداران بهائی اوست. برعکس، وی همیشه آمادۀ انفاق و بخشش به نیازمندان و فقرائی بود که به دیدارش می‌آمدند.
البتّه می‌توان فواید دیگری هم برای این اثر برشمرد که در این معرّفی کوتاه، مجال و فرصت آن نیست. «بدایع‌الآثار» نه در دستۀ آثار مکتوب و قلمی عبدالبهاء قرار دارد و نه‌فقط ثبت بیانات شفاهی وی همچون «خطابات عبدالبهاء»، «مفاوضات عبدالبهاء» و «تذکرة‌الوفاء» است. در این اثر علاوه بر یادداشت سخنان و گفت‌وگوهای وی در جلسات خصوصی و عمومی، نویسنده به گزارش دیدارها و رویدادهایی نیز پرداخته که در خلال این سخن‌رانی‌ها و گفت‌وگوها رخ داده است. بااین‌حال چون متن این سفرنامه به نظر و تأیید شخص عبدالبهاء رسیده است با دیگر یادداشت‌ها و خاطره‌نویسی‌ها از این سفر تاریخی تفاوت دارد. به همین علّت آن را به شکلی در جزء آثار وی محسوب کرده‌ایم.
سبک زرقانی در نگارش سفرنامۀ عبدالبهاء به اروپا و آمریکا کم‌وبیش ادامۀ سنّت سفرنامه‌نویسی در ادبیات فارسی و شیوۀ رایج در دورۀ قاجار است. نگاه کل‌نگر شرقی که به‌جای توصیف جزئیات رویدادها بیشتر به توصیف ماجرا با صفات کلّی و گاه با سویه‌هایی از علایق و تمایلات شخصی راوی می‌پردازد در این نوشته نیز دیده می‌شود. نمی‌توان از رابطۀ خاص عاطفی و اعتقادی راوی با شخصیت عبدالبهاء و موضوعاتی که دربارۀ آن سخن گفته است، غافل شد و آن را کاملاً بی‌طرفانه دانست. خود زرقانی هم ادّعایی خلاف این نکرده است. درهرحال سفرنامۀ عبدالبهاء یکی از اسناد دست اوّل تاریخی است که از این رویداد به دست ما رسیده است. تحقیقات تطبیقی و نقد تاریخی و ادبی آن می‌تواند ارزش‌ها و سندیّت روایت نویسنده را بسنجد و به محک اعتبار کشد.
جلد اوّل این اثر، نخستین بار در ۱۹۱۴ میلادی در بمبئی هندوستان به چاپ رسید و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. همین‌که نخستین چاپ آن در زمان خود عبدالبهاء بود بر اعتبار آن می‌افزاید. جلد دوم آن حدود هفت سال بعد در ۱۹۲۱ منتشر شد. چاپ جدید آن از طرف «مؤسّسۀ ملّی مطبوعات امری» آلمان بازنشر شده است.
برای مطالعۀ هر دو جلد این اثر به نشانی ذیل مراجعه فرمایید:
- جلد اوّل:
زرقانی، محمود؛ بدایع‌الآثار فی اسفار مولی الأخیار الی ممالک الغرب بالعزّة والإقتدار، جلد اوّل؛ بمبئی (هندوستان): مطبعۀ ایلیگنت فوتولیتهو پریس؛ ۱۳۳۲ [هجری قمری] (۱۹۱۴ م.).
https://reference.bahai.org/fa/t/o/KBAS1/kbas1-1.html#pg1
- جلد دوم:
زرقانی، محمود؛ بدایع‌الآثار فی اسفار مولی الأخیار الی ممالک الغرب بالعزّة والإقتدار، جلد ثانی؛ بمبئی (هندوستان): مطبعۀ کریمی پریس؛ ۱۳۴۰ [هجری قمری] (۱۹۲۱ م.).
https://reference.bahai.org/fa/t/o/KBAS2/kbas2-1.html
- ترجمه‌ای از این اثر را به زبان انگلیسی در اینجا ببینید:
http://bahai-library.com/zarqani_mahmuds_diary
بدایع‌الآثار
شاید این اثر نیز برای شما جالب باشد:
خطابات عبدالبهاء
یادداشت‌ها:
۱ – زرقانی، محمود؛ بدایع‌الآثار فی اسفار مولی الأخیار الی ممالک الغرب بالعزّة والإقتدار، جلد اوّل؛ بمبئی (هندوستان): مطبعۀ ایلیگنت فوتولیتهو پریس؛ ۱۳۳۲ [هجری قمری] (۱۹۱۴ م.)؛ صص ۷-۴.
.دنکیم لاسرا و یسررب ار نآ یدوز هب ام میت .تسا هدش لاسرا امش هاگدید